Μετακινήσεις αρχαιοελληνικών φύλων προς και από τη Θεσσαλία ΜΕΡΟΣ 1ο

Μάχη Κενταύρων με Λαπίθες

Πλάκα από τη ζωφόρο του ναού του Επικουρείου Απόλλωνα στις Βάσσες

Μετακινήσεις αρχαιοελληνικών φύλων προς  και από τη Θεσσαλία

Εποχή Ορειχάλκου-Εποχή Σιδήρου

Δημήτρης Ε. Ευαγγελίδης

(Εισήγηση στο 4ο Συνέδριο Εθνολογίας - Λάρισα, 9-9-2016)

Στην παρούσα ανακοίνωση θα αναφερθούν οι μετακινήσεις των αρχαιοελληνικών φύλων προς και από την Θεσσαλία κατά την περίοδο της Μέσης (Μεσοελλαδική) και Νεώτερης (Υστεροελλαδική) Εποχής του Ορειχάλκου (1900-1150/1100 π.Χ.) και την Εποχή του Σιδήρου (1150/1100-750 π.Χ.), περιόδου που είναι γνωστή και ως «Γεωμετρικοί χρόνοι».

Κατά τις κρατούσες επιστημονικές αντιλήψεις, οι μετακινήσεις των αιολοφώνων φύλων από την περιοχή της αρχικής εγκατάστασής τους στο ανατολικό τμήμα της Δυτικής Μακεδονίας πραγματοποιήθηκαν μετά το 1900 π. Χ. προς την περιοχή που έγινε αργότερα γνωστή ως Θεσσαλία, αλλά και νοτιότερα. Τα φύλα αυτά υπέταξαν ή αφομοίωσαν τους παλαιότερους λαούς της περιοχής και οι ονομασίες τους προσδιορίσθηκαν από την έρευνα και αναφέρονται στις αρχαιοελληνικές πηγές ως: Αχαιοί, Λαπίθες, Περραιβοί, Μινύες, Αινιάνες, Φλεγύες και Μάγνητες.

Τα φύλα αυτά συχνά αναφέρονται και με την συλλογική ονομασία Πρωτο-Αιολείς, ώστε να διακρίνονται από τους Αιολείς των μικρασιατικών παραλίων περιοχών και των νησιών του Β. Αιγαίου της ιστορικής περιόδου.

Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατα στοιχεία της γλωσσολογικής και αρχαιολογικής έρευνας, οι αρχικοί φορείς της αιολικής διαλέκτου, εντοπίζονται στις ανατολικές περιοχές της σημερινής δυτικής Μακεδονίας, όπου διαμορφώθηκε ως μία από τις δύο παραλλαγές (η άλλη είναι η Αρκαδική) της λεγομένης Κεντρικής διαλέκτου της πρωτο-Ελληνικής γλώσσας

Για το ζήτημα αυτό ο αείμνηστος Καθηγητής και Ακαδημαϊκός Μιχαήλ Σακελλαρίου αναφέρει τα εξής (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Α΄ σελ. 368-369):

Μετακινήσεις Αιολοφώνων

«…Η αιολική διάλεκτος, που εξελίχθηκε από την βορειοανατολική παραλλαγή της προγενεστέρας κεντρικής διαλέκτου, εντοπίζεται στη Λέσβο, στην Τένεδο και στα απέναντι μικρασιατικά παράλια. Ωστόσο η Λέσβος αποικίσθηκε από Έλληνες μετά από το τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής και τα μικρασιατικά παράλια ακόμη αργότερα. Πού ήταν λοιπόν τα αιολόφωνα στοιχεία πριν από το τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής και ακόμη πιο πίσω;

Οι παραδόσεις για τον αποικισμό των Αιολέων στη Μ. Ασία αναφέρουν ως μητροπολιτικές χώρες διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας, της Στερεάς, της Πελοποννήσου, καθώς και νησιά του Αιγαίου. Επί πλέον, στις ίδιες περιοχές και σ’ άλλες ακόμη παρατηρούνται διαλεκτικά φαινόμενα που δηλώνουν αιολικό υπόστρωμα. Αλλά η αιολική διάλεκτος δεν μπορεί να διαμορφώθηκε από τη μια άκρη ώς την άλλη ενός τόσο εκτεταμένου και εσωτερικά διασπασμένου χώρου. Κοιτίδα της πρέπει να υπήρξε μια περιοχή πολύ πιο περιορισμένη και απομονωμένη. Αυτούς τους δύο όρους συνδυάζει η Θεσσαλία, προς την οποία άλλωστε συγκλίνουν οι ακόλουθες αποδείξεις:

1) Στα ιστορικά χρόνια, οι κάτοικοι της Πελασγιώτιδος (= η κεντρική και βορειοανατολική Θεσσαλία, σημ. ΔΕΕ) μιλούσαν ένα ιδίωμα που παίρνει θέση ανάμεσα στην αιολική και στο ιδίωμα της Θεσσαλιώτιδος (η νοτιοδυτική Θεσσαλία, σημ. ΔΕΕ), το οποίο θεωρείται ως πλησιέστερο προς την γλώσσα που έφεραν οι Θεσσαλοί, όταν κατέκτησαν την χώρα μετά το τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής.

2) Η μυκηναϊκή διάλεκτος έχει μερικά χαρακτηριστικά κοινά με την αιολική, γεγονός που εξηγείται όταν λάβουμε υπ’ όψη ότι οι Αχαιοί που μίλησαν τη μυκηναϊκή στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη, μετανάστευσαν από τη νότια Θεσσαλία.

Η διαδικασία της διαμορφώσεως ήταν αρκετά προχωρημένη στην αρχή της Υστέρας Χαλκοκρατίας, όταν ένα μέρος των Αχαιών της Θεσσαλίας μετανάστευσε στη ΒΑ Πελοπόννησο. Επειδή πάλι, η διαμόρφωση μιας διαλέκτου προϋποθέτει μακρά διαβίωση των φορέων της μέσα στον χώρο της διαμορφώσεως, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι τα ελληνικά στοιχεία που πήραν το όνομα των Αχαιών μπήκαν στη Θεσσαλία γύρω στο 1900 π.Χ. Τότε θα έφθασαν όλοι γενικά οι φορείς της βορειοανατολικής παραλλαγής της κεντρικής διαλέκτου…».

Τα αιολόφωνα φύλα ήσαν τα εξής:

1. Αχαιοί: «…Διασταυρώνοντας τα συμπεράσματα που μας έχει προσπορίσει η ανάλυση της διαλέκτου των μυκηναϊκών πινακίδων και ο εντοπισμός των σήμερα γνωστών αχαϊκών λατρειών, με τους ιστορικούς πυρήνες που έχουν διατηρηθεί μέσα από τις παραδόσεις για μετακινήσεις Αχαιών, μπορούμε να αποκαταστήσουμε τις πιθανές γενικές γραμμές της διαμορφώσεως και εξαπλώσεως αυτού του φύλου. Πρωτοελληνικές ομάδες (ένα ή περισσότερα φύλα) που μιλούσαν την προ-αιολική παραλλαγή της κεντρικής διαλέκτου, φθάνοντας στη νότια Θεσσαλία γύρω στο 1900 π.Χ. υπέταξαν τους εκεί εγκατεστημένους Αχαιούς (Πρωτο-Αχαιούς), τμήμα ενός λαού ινδοευρωπαϊκού απλωμένου και σε άλλες ελληνικές χώρες. Έπειτα από μακρόχρονη συμβίωση, τα πρωτοελληνικά στοιχεία αφομοίωσαν τους προελληνικούς Αχαιούς, αλλά πήραν το όνομά τους και δύο τουλάχιστον λατρείες τους (την λατρεία του Αχιλλέως, θεού των υδάτων και την λατρεία της Αχαίας, θεάς της γης, που ταυτίσθηκε με την Δήμητρα). Επίσης εγκολπώθηκαν ένα τμήμα του ελληνικού φύλου των Αθαμάνων, που είχε και αυτό εισχωρήσει στη νότια Θεσσαλία.

Γύρω στο 1600 π.Χ. ομάδες αυτού του φύλου (των Αχαιών) που σχηματίσθηκε από την προσέγγιση των εθνικών στοιχείων που προαναφέραμε, κινήθηκαν προς νότον και έφθασαν ώς την βορειοδυτική Πελοπόννησο. Ίσως με την ίδια κίνηση συνδέονται οι εγκαταστάσεις Αχαιών που επισημαίνονται από εντοπισμό αχαϊκών θρησκευτικών και μυθικών ιχνών στην Ανατολική Λοκρίδα, στη Φωκίδα, στη Βοιωτία, στη Μεγαρίδα. Οι παραδόσεις έχουν συγκρατήσει αναμνήσεις συγκρούσεων ανάμεσα στους Αχαιούς που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Κυλλήνης και στους κατοίκους της Φλιασίας και της Στυμφαλίας, ενώ συνδέουν την αχαϊκή εξάπλωση στην αργολική πεδιάδα με γάμους Αχαιών ηγεμόνων με κόρες του Δαναού. Αυτοί οι γάμοι ανήκουν βέβαια στη σφαίρα του μυθικού, αλλά μπορούν να απηχούν την ειρηνική επικράτηση του αχαϊκού στοιχείου επί των Δαναών, γεγονός που ταιριάζει άλλωστε με την έλλειψη ενδείξεων αρχαιολογικής προέλευσης για βίαια γεγονότα στην Αργολίδα στο διάστημα της Μυκηναϊκής Εποχής.

Η διάλεκτος των Αχαιών της βορειοανατολικής Πελοποννήσου, αποκομμένη από τον αιολόφωνο τομέα, άρχισε να αποκτά δικά της χαρακτηριστικά, ενώ συγχρόνως η επαφή της με τον αρκαδόφωνο τομέα την εξέθετε σε επιδράσεις από την πλευρά του…»

(Μιχ. Σακελλαρίου Ι. Ε. Ε. τομ. Α΄ σελ. 372). 

Αυτοί ήσαν οι περίφημοι Αχαιοί, οι δημιουργοί του λαμπρού Μυκηναϊκού πολιτισμού (1600-1100 π.Χ.), που κατά την περίοδο της μεγίστης ακμής του κατά τον ΙΔ΄ και ΙΓ΄ αιώνα π.Χ., θα εξαπλωθεί σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο και όχι μόνον. Σήμερα, χρησιμοποιείται περισσότερο ο όρος Μυκηναίοι, αντί του όρου Αχαιοί προς αποφυγήν συγχύσεων με τους κατοίκους της Αχαΐας των ιστορικών χρόνων.

2. Λαπίθες: Περίφημος πολεμικός λαός της Θεσσαλίας, συνδεδεμένος με πληθώρα μύθων και παραδόσεων της περιοχής. Οι Λαπίθες απέκτησαν φήμη στον ελληνικό κόσμο της αρχαιότητας, κυρίως λόγω της σύγκρουσής τους με τους Κενταύρους, που σύμφωνα με τον μύθο είχαν σώμα ανθρώπου και από την μέση και κάτω, ίππου (βλ. σχετικά στον Διόδωρο τον Σικελιώτη, Δ΄ 69-70). Η «Κενταυρομαχία» απετέλεσε ένα από τα πλέον αγαπητά θέματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Οι Λαπίθες ανήκαν στην αιολόφωνη ομάδα και εμφανίσθηκαν στην δυτικότατη Θεσσαλία, στις παρυφές της Πίνδου, μετά το 1900 π.Χ., όταν από την περιοχή της αρχικής τους εγκατάστασης στην κεντρικοδυτική Μακεδονία μετακινήθηκαν νοτιότερα.

Από την Ιλιάδα (Β 738-747) μαθαίνουμε ότι προς το τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής (γύρω στο 1200 π.Χ.), οι Λαπίθες κατείχαν τις πόλεις Άργισσα, Γυρτώνη, Όρθη, Ηλώνη και Ολοοσσώνα, εντοπιζόμενες στην βόρεια Πελασγιώτιδα και στην νότια Περραιβία, όπως και οι πόλεις Λάρισα, Μόψιον και τα βουνά Όσσα και Ομόλιον, που τους αποδίδουν μετέπειτα συγγραφείς. Επίσης από την μεθομηρική γραμματεία πληροφορούμαστε ότι οι Λαπίθες είχαν εκτοπίσει από τις περιοχές αυτές τους Αινιάνες και είχαν υποτάξει ένα τμήμα από τους Περραιβούς. Η ίδια περιοχή ανήκε ακόμη παλαιότερα σε Φλεγύες και Μινύες, δυο άλλα αιολόφωνα φύλα. Αυτά βεβαίως προϋποθέτουν μετακίνηση των Λαπιθών από την δυτική στην βορειοανατολική Θεσσαλία, γεγονός που οι ερευνητές τοποθετούν μετά τα μέσα της Μυκηναϊκής Εποχής.

(Ι.Ε.Ε. - Εκδοτική Αθηνών, τομ. Α΄ σελ. 373).

Μετά την είσοδο των Θεσσαλών και την βαθμιαία κατάκτηση ολόκληρης της περιοχής, που θα ονομασθεί από αυτό το φύλο Θεσσαλία, ομάδες Λαπιθών πρέπει να διασκορπίστηκαν σε όλη την νότια Ελλάδα, εμφανίζοντας μια εκπληκτική κινητικότητα που όμοιά της δεν έχει να παρουσιάσει κανένα άλλο ελληνικό φύλο. Αυτό προκύπτει από τις μαρτυρίες των πηγών οι οποίες αναφέρουν πολυάριθμους ήρωες Λαπίθες, πολύ περισσότερους από οποιοδήποτε άλλο φύλο, σε πλήθος διαφορετικές περιοχές. Υπενθυμίζουμε ότι Λαπίθες κατέκτησαν την Αττική και κυβέρνησαν την Αθήνα. Ένας από τους γνωστότερους ήρωες της αρχαίας Ελλάδας, ο Θησεύς, ήταν Λαπίθης.

[τέλος 1^ου μέρους]

Πηγή : http://ethnologic.blogspot.gr/search/label/%CE%91%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AC%20%CF%86%CF%8D%CE%BB%CE%B1

Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του περιεχομένου της ιστοσελίδας εφόσον αναφέρεται ευκρινώς η πηγή του και υπάρχει ενεργός σύνδεσμος(link ) http://bibliotikitisalexandreias.blogspot.gr/ -. Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.